گروه حقوقی - قرن‌هاست که نظام‌های کیفری از زندان به عنوان مجازات سالب آزادی استفاده می‌کنند. اما مدتی است آنها به پیامدهای منفی زیاده‌روی استفاده از مجازات زندان پی‌برده‌اند. این موضوع باعث طرح سیاست‌های حبس‌زدایی شده است که در کشور ما هم مورد توجه ویژه قرار گرفته است.
در سلسله گزارش‌هایی که در این خصوص تهیه شده، پیش از این به بررسی مفهوم مجازات زندان، انواع آن و موارد استفاده کارآمد از مجازات زندان پرداخته شد.ذکر این نکته ضروری است که اگر چه حبس‌زدایی در راس برنامه‌های نظام کیفری ما قرار دارد، اما کسی نمی‌تواند منکر کارآمدی مجازات حبس در مورد برخی مجرمان شود و الزاما باید برخی مجرمانی که وجود آنها در جامعه مضر است و امنیت اجتماعی را به خطر می اندازند روانه زندان شوند و هیچ کس در این باره تردیدی ندارد. با این وجود نباید دایره استفاده از این مجازات را گسترش داد. می توان برای برخی مجرمان جرایم غیر عمد از مجازات های جایگزین استفاده کرد تا استفاده ضمن کاهش هزینه ها، اثرات بهتری در اصلاح و تربیت آنها داشته باشد. در این گزارش به بررسی برخی پیامدهای منفی زندان می‌پردازیم.
پیامدهای منفی زندان
یک وکیل دادگستری در بررسی پیامدهای منفی زندان می‌گوید: زندان اثرات منفی بی شماری در ابعاد اجتماعی اقتصادی، روانی، حیثیتی، شغلی و حرفه‌ای در بردارد.
دکتر علی نجفی توانا خاطرنشان می‌کند: زندان از جهتی موجب تنزل شخصیت و مرگ مدنی فرد در جامعه می‌شود و از جهتی زندانی را دچار از دست دادن حس اطمینان و کاهش اعتماد به نفس، زوال حس مسئولیت، اعتیاد، افزایش بیماری‌های جسمی می‌کند.
سیاست تقنینی و قضایی اسلام درباره زندان
یک حقوقدان نیز در بررسی موضع اسلام در برابر زندان به جایگاه اسلام در صدر اسلام اشاره می‌کند و می‌گوید: در زمان حکومت پیامبر اعظم «ص» و امیرالمومنین «ع » ما زندان را به گستردگی امروز و برای این تعداد روز افزون از جرایم نداشتیم و اگر چه در زمان پیامبر اکرم «ص» حتی زندان مخصوص زنان هم وجود داشت، ولی این مجازات ناظر به جرایمی است که مرتکب آنها برای جامعه خطرناک تشخیص داده شده و برای مصون ماندن جامعه از خطر این افراد، راهی جز زندانی کردن آنها وجود نداشته است.
دکتر علی غلامی در ادامه بررسی سیاست تقنینی و قضایی اسلام در مورد زندان به "حمایت" می‌گوید: در سیاست جنایی اسلام مجازات حبس محدود به جرایم خاص که مرتکبش برای جامعه خطرناک است و مجازات متعین در حبس است در نظر گرفته شده است.
هدف از زندان باید اصلاح باشد
این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه در مورد مجازات زندان، برخی ایرادات وارد است، خاطرنشان می‌کند: از جمله انتقاداتی که به زندان وارد است، به مواردی مثل پیدایش روحیه انزوا‌طلبی و گریز از جامعه در زندانی، از هم گسیختگی خانواده زندانی، از دست دادن سرپرست خانواده به دلیل حبس و آسیب‌پذیری اجتماعی و در معرض بزهکاری قرار گرفتن خانواده زندانی، از دست دادن شغل و عدم پذیرش مجدد در جامعه پس از رهایی، اشباع زندان‌ها، تحمیل هزینه‌های مالی سنگین بر دستگاه قضایی و جامعه می توان اشاره کرد .
غلامی ادامه می‌دهد: در سیاست جنایی حاکم بر نظام جمهوری اسلامی ایران از ابتدای انقلاب تاکنون در بعد تقنینی و به تبع آن بعد اجرایی در بحث جرم‌انگاری و تعیین مجازات، یک نگاه کلان و استراتژیک وجود ندارد. بنابراین در خیلی موارد مجازات حبس که به جای اصلاح جرم، بیشتر بحث طرد مجرم و پاک کردن صورت مسئله را دارد، به عنوان راه‌حل آسان و کم دردسر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در حالی‌که هدف از اجرا و قبل از آن تقنینی بحث اصلاح جرم، عبرت‌انگیزی مجازات و جبران خسارات وارده بر منجی‌علیه است.
این حقوقدان در ادامه به انتقاد از زندانهای کوتاه‌مدت می‌پردازد و می‌گوید: زندانهای کوتاه مدت که اصولا بستری برای اصلاح نیستند، با توجه به کوتاه بودنشان و زندانهای بلند‌مدت هم بیشتر ناسازگاری جرم و تکرار جرم را در‌بر‌دارند. از سوی دیگر سلول‌های انفرادی سبب غیراجتماعی شدن مجرم شده و بندهای جمعی محل آموزش بزهکاری می‌شوند. بنابراین هدف وضع مجازات با این نوع اجرا، به کلی محقق نمی‌شود و ضرورت بازنگری در تقنین، قضاوت و اجرای مجازات زندان در جرایم خاص قطعی به نظر می‌رسد.
ایرادات وارد بر حبس‌های کوتاه مدت
یک کارشناس حقوق جزا نیز خاطرنشان می‌کند: مجازات زندان و به خصوص زندان کوتاه‌مدت دارای معایبی نیز هست. خلیل آفنداک در بررسی این ایرادات به حمایت می‌گوید: محکومیت‌های حبس کوتاه‌مدت علاوه بر آنکه اثر عمیق و بسیار موهن در روحیه افراد زندانی باقی گذاشته و در اداره امور زندان‌ها مشکلات فراوانی را ایجاد می‌کند، فایده چندانی را هم در مسیر اصلاح و تربیت مجرمان نخواهد داشت. وی خاطرنشان می‌کند: در کنار هدف تنبیهی از اعمال حبس، رسیدن به هدف تربیتی و اصلاحی، نیازمند صرف وقت مناسب است که این امر در زندانهای کوتاه مدت عملا قابل حصول نیست، یعنی شناخت روحیات مجرم، شخصیت او، یافتن علل ارتکاب جرم و انگیزه‌های آن به طور قطع در زمان کوتاه مثلا یک‌ماه، امکان پذیر نیست. این حقدقدان می افزاید: از طرف دیگر مجرم در روزهای اول ورود به زندان از حیث روانی پریشان و ناراحت بوده و زمینه پذیرش امور تربیتی و اصلاحی مددکاران زندان را ندارد. پس بایستی حداقل یک الی دو ماه از مدت زندانی شدن مجرم سپری شود تا به تدریج او آمادگی پذیرش تعلیمات و آموزشهای اصلاحی مسئولان زندان را داشته باشد و این امر در زندانهای کوتاه مدت قابل دسترسی نیست.
این مدرس دانشگاه در ادامه تاثیرات منفی این مجازات می‌گوید: اولین محکومیت به زندان، به طور کلی اثر شدیدی بر روی افراد می‌گذارد که ممکن است روحیه آنها را تا آخر عمر خراب کرده و آنان را نسبت به اجتماع بدبین و کینه‌توز سازد. بنابراین لزومی ندارد شخصی را که بر اثر یک اشتباه، مرتکب جرم غیرعمدی شده (مثلا بر اثر تخلف از مقررات راهنمایی، کسی را با اتومبیل خود مجروح کرده یا کشته است) به زندان محکوم شود و در نتیجه از او یک فرد ناراحت و یک دشمن اجتماع ساخته شود.
آفنداک خاطرنشان می‌کند: در اواخر قرن 18 معتقد بودند زندان انفرادی موجب می‌شود بزهکار فرصتی یافته در تنهایی به فکر فرو رفته نسبت به گذشته پشیمان شود، اما به نظر می‌رسد با توجه به انتقادهایی که در خصوص زندانهای انفرادی به عمل آمد، در نهایت در سال‌های اخیر در کشورمان سلول‌های انفرادی لغو شد و نگاه‌ها به اینکه سلول‌های فعلی حداقل 20 و گاه 30 نفر زندانی را در خود جای داده است و دیگر امکانی برای تنها بودن و به فکر فرو رفتن زندانیان برای احساس پشیمانی وجود ندارد. بنابراین زندان دیگر آن توجیه سابق را ندارد و زندانهای کوتاه مدت نیز به طریق اولی نخواهد توانست این احساس پشیمانی را در فرد مجرم ایجاد کند.
این کارشناس حقوقی ادامه می‌دهد: از جمله ضربه‌هایی که سلب آزادی به ویژه به متهمان و مجرمان بی‌سابقه وارد می‌کند، جدایی خانوادگی اجتماعی و شغلی است و این ضربه کمی نیست چه بسا در این چارچوب خانواده‌هایی که متلاشی شوند، خانواده‌هایی از نظر مالی با مشکلات شدیدی روبرو شوند، شغل‌هایی از دست بروند، فرزندانی از نظر تربیتی و جامعه‌پذیری با خلاء‌های انحراف زا یا جرم زا روبرو شوند، در این میان بدتر از همه مجازات‌های سالب آزادی با مدت کم است.
این حقوقدان ادامه می‌دهد: در آذرماه سال 80 تعداد 47095 نفر وارد زندانهای کشور شده‌اند. در این ماه 44770 نفر از زندانیان آزاد شده‌اند که بیش از 43 درصد آنان کمتر از 10 روز در زندان اقامت داشته‌اند که به هیج وجه امکان برنامه‌ریزی و آموزش برای این قبیل زندانیان وجود نداشته است. آمارها نشان می‌دهند که از کل زندانیان آزاد شده در این ماه 498/27 نفر یعنی قریب به 62 درصد در آذرماه وارد و در همان ماه آزاد شده اند و از 27498 نفر زندانی مذکور 652/19 نفر ( بیش از 43 درصد ) کمتر از 10 روز در زندان اقامت داشته‌اند. به وضوح پیداست که در این مدت کم، هیچکدام از مسئولان زندان، به‌خصوص مددکاران اجتماعی و قاضی ناظر زندان و رییس زندان که اعضای تشکیل‌دهنده شورای طبقه‌بندی زندان‌ها هستند، نه می‌توانند مجرم یا متهم را بشناسند و نه آنها را براساس اتهام یا جرم ارتکابی طبقه‌بندی کرده و هر کدام را در مکان خاصی نگهداری کنند.
آثار نامطلوب زندان بر خانواده زندانی
وی در بررسی اثرات منفی زندان ادامه می‌دهد: اثر زندان گاهی بر دیگران بیشتر است تا بر خود زندانی، مانند خانواده و اینکه اسلام زندان را کیفر قرار نداده، برای همین است. اسلام کیفر را برای خود شخص زندانی قرار داده است و نباید به دیگران تسری پیدا کند. خانواده زندانی نباید در فشار و سختی قرار بگیرد ولی خود زندانی در زندان در آسایش باشد. وی خاطر نشان کرد: صرف نظر از اثرات روحی و روانی زندانهای کوتاه مدت بر روی خود زندانی، این اثرات بر همسر و فرزندان کم سن و سال خانواده زندانی به مراتب بیشتر بوده، به حدی که گاهی صدمات روحی جبران ناپذیری به روحیه و شخصیت آنها وارد می‌کند.
آفنداک اضافه می‌کند: حبس‌های کوتاه مدت برای مجرمان سابقه‌دار این زیان را دارد که آنها را مضرتر از سابق می شوند و تنها نتیجه‌ای که از حبس کوتاه مدت برای مجرمان با سابقه حاصل می‌شود حس کینه‌جویی و انتقامی است که از اجتماع در آنها شکل می‌گیرد.
وی در انتها به این نکته اشاره می‌کند: شکی نیست که تصور منظره زندان برای کسانی که هنوز آن‌را ندیده‌اند، بسیار رعب‌انگیزتر از زندگی در آن است، هنگامی‌که مجرم خفت و ننگ زندان را از نزدیک در خود مشاهده کرد، مشکل بتواند اثر آن‌را از ذهن خود دور سازد، به خصوص اینکه این اشخاص پس از اینکه دو هفته یا یک‌ماه از و بدون این که فرصت مناسبی برای اصلاح و تربیت آنان فراهم شود، زندان را ترک و دوباره وارد جامعه می‌شوند.
سخن آخر
با توجه به آنچه کارشناسان در گفت‌وگو با «حمایت» مورد تاکید قرار دادند، اثرات منفی مجازات سالب آزادی یا زندان زیاد است، به همین دلیل استفاده از این مجازات باید محدود به موارد ضروری شود.
اما علاوه بر شخص مجرم، آثار منفی زندان گریبانگیر خانواده وی هم می‌شود. در صورتی که شخص زندانی سرپرست خانواده باشد، این مشکلات دوچندان می‌شود. در واقع می‌توان ادعا کرد عملا خانواده مجرم به خاطر جرمی که دیگری مرتکب آن شده است، مجازات می‌شوند. آثار منفی زندان مشمول حال افراد جامعه هم می‌شود، چراکه زندان هزینه‌هایی را برای نگهداری مجرم به هزینه‌های عمومی تحمیل می‌کند. بنابراین طبیعی است که موضوع حبس‌زدایی جزو رئوس سیاست‌های قضایی کشور قرار گیرد.
